Στη σύγχυση των καιρών περί κρατικού, δημόσιου και
ιδιωτικού αγαθού, αγοράς, ανταγωνισμού και κοινωνικής βιωσιμότητας-απολύσεων, μάλλον
θα πρέπει να επανεξετάσουμε τις θεμελιώδεις έννοιες, τους ορισμούς και τον επαναπροσδιορισμό
τους στις ραγδαία μεταβαλλόμενες συνθήκες. Αποπειρώμαι μια ερασιτεχνική
κωδικοποίηση, για την
ανάγκη κατανόησης συνεννόησης και θέσης.
Τι είναι αγαθό;
Αγαθό : οτιδήποτε – υλικό ή άυλο – υπάρχει ή δημιουργείται, ώστε να ικανοποιήσει ανάγκες.
Η σχέση αγαθού και αναγκών είναι άμεση. Είναι επίσης δυναμική, εφόσον και τα δύο μέρη της αλλάζουν, ανάλογα με τα δεδομένα - ιστορικά, κοινωνικά, οικονομικά, περιβαλλοντικά, τοπικά.
Βασικές παραδοχές – διακρίσεις - ομαδοποιήσεις
Ελεύθερα αγαθά : προσφέρονται σε απεριόριστες ποσότητες σε σχέση με τις ανάγκες (π.χ. αέρας, θάλασσα κ.λπ.) και εξ αυτού του λόγου δεν παρουσιάζουν οικονομική αξία.
Οικονομικά αγαθά : εκείνα που αφενός μεν βρίσκονται σε ορισμένες ποσότητες (σπανιότητα) και αφετέρου η χρήση τους απαιτεί έργο και αντίτιμο.
Ιδιωτικά αγαθά:
- παρέχονται από τον ιδιοκτήτη τους, που αποφασίζει για τον τρόπο παραγωγής και χρήσης τους και το αντίτιμό τους
- είναι εφικτός , χωρίς κόστος, o αποκλεισμός κάποιου από την κατανάλωσή τους
- κατανέμονται στα μέλη της κοινωνίας μέσω εκούσιων ανταλλαγών στο πλαίσιο του μηχανισμού της αγοράς
Δημόσια αγαθά:
- κατανέμονται αδιαίρετα σε όλη την κοινωνία, έξω από το πλαίσιο του μηχανισμού της αγοράς. Δεν υπάρχει δυνατότητα αποκλεισμού και ανταγωνιστικότητα στην κατανάλωση
- αφού δεν μπορεί να αποκλειστεί κανείς από την κατανάλωσή τους, δεν μπορεί να διαμορφωθεί και να επιβληθεί τιμή. Ο χρήστης του δημόσιου αγαθού δεν πληρώνει άμεσο αντίτιμο για το όφελος που απολαμβάνει
- κάθε μέλος της κοινωνίας έχει πρόσβαση στο αγαθό, ανεξάρτητα από τη χρησιμότητα που του αποδίδει και τη διάθεση του να το αποκτήσει
- δεν υπάρχουν δικαιώματα ιδιοκτησίας για τα δημόσια αγαθά, αλλά υπάρχουν κανόνες, δικαιώματα και υποχρεώσεις διαχείρισης
Τα δημόσια αγαθά , εφόσον δεν είναι ελεύθερα αγαθά, έχουν κόστος παραγωγής ή μεταποίησης.
Το κόστος παραγωγής των δημόσιων αγαθών αποπληρώνεται:
- μέσω ρυθμίσεων και μηχανισμών του κράτους (φορολογία, εισφορές, τέλη)
- από περιφερειακούς-τοπικούς οργανισμούς διαχείρισης (συνεταιρισμοί, δημοτικές επιχειρήσεις, ΔΕΚΟ κλπ.)
- από ιδιώτες διαχειριστές (παραχωρησιούχοι, μέτοχοι κλπ.).
Ιδιοκτησία των αγαθών
Ατομική ιδιοκτησία : Καθορίζονται δικαιώματα και υποχρεώσεις στον ιδιοκτήτη.
Ο ιδιώτης-ιδιοκτήτης υπολογίζει την απόδοση της ιδιοκτησίας του αξιολογώντας με ιδιωτικά κριτήρια την αξία του χρήματος , τις αποδόσεις στον χρόνο δέσμευσης των κεφαλαίων του, τους κινδύνους από τις μεταβολές της αγοράς, τον ανταγωνισμό.
Κρατική ιδιοκτησία: Καθορίζονται κανόνες χρήσης των κρατικών πόρων, πρόσβασης τρίτων και ελέγχου.
Κοινή ιδιοκτησία (νομικά κατοχυρωμένη ή εθιμική): Ανάγκη συμφωνίας των συνιδιοκτητών σε κοινά αποδεκτούς κανόνες χρήσης.
Απουσία ιδιοκτησίας (αγαθά ελεύθερης πρόσβασης):Τα αγαθά θεωρούνται κοινόκτητα χωρίς να υπάρχουν δικαιώματα και υποχρεώσεις για κανέναν.
Δικαιώματα ιδιοκτησίας
Δικαιώματα ιδιοκτησίας : προσδιορίζονται από το σύνολο θεσμικών κανόνων (προνομίων και υποχρεώσεων) στους οποίους υπόκεινται οι ιδιοκτήτες των αγαθών.
Ένα αποτελεσματικό σύστημα ιδιοκτησίας χαρακτηρίζεται από:
Καθολικότητα: όλα τα αγαθά έχουν σαφές ιδιοκτησιακό καθεστώς και όλα τα δικαιώματα και οι υποχρεώσεις του ιδιοκτήτη είναι πλήρως καθορισμένα.
Αποκλειστικότητα: όλα τα οφέλη και κόστη από την κατοχή και χρήση των αγαθών αποδίδονται στον ιδιοκτήτη τους και μόνο σ’ αυτόν.
Δυνατότητα μεταβίβασης: όλα τα δικαιώματα ιδιοκτησίας μπορούν να μεταφερθούν σε άλλον ιδιοκτήτη με εκούσια ανταλλαγή.
Δυνατότητα νομικής προστασίας: όλα τα δικαιώματα ιδιοκτησίας προστατεύονται από ακούσια κατάληψη ή καταπάτηση από τρίτους.
Πολυπλοκότητα
Ιστορικοί, πολιτισμικοί, οικονομικοί και κοινωνικοί λόγοι διαφοροποιούν τις ανάγκες και μεταβάλλουν τις ιδιότητες των αγαθών δηλαδή την ελευθερία, την αξία, την τιμή, το κόστος, την ιδιοκτησία των αγαθών και την πρόσβαση , τον αποκλεισμό ή τις προτιμήσεις των χρηστών.
Η συμπεριφορά των μεμονωμένων χρηστών προς τους πόρους ελεύθερης πρόσβασης επιδρά επίσης στην ικανοποίηση των αναγκών . Όταν υπερισχύει η ατομική στρατηγική στην χρήση των αγαθών, που οφείλεται στη δυσκολία συνεννόησης και καθορισμού μίας κοινής στρατηγικής, είναι βέβαιη η αθέτηση των θεσμοθετημένων ή άτυπων συμφωνιών χρήσης τους, με τελική συνέπεια τη μείωση τόσο του ατομικού όσο και του συνολικού οφέλους. Στη χυδαία εκδοχή «όλοι μαζί τα φάγαμε».
Δημόσια αγαθά, σε περιόδους που αυτά ικανοποιούν τα κριτήρια της ιδιωτικής ιδιοκτησίας, προσελκύουν το ενδιαφέρον ιδιωτών ή ομάδων ισχύος (νερό, δημόσιες γαίες, μεταφορές, αιγιαλός, συχνότητες κλπ.).
Μεταβολές των αγαθών από δημόσια σε ιδιωτικά και αντιστρόφως και μικτές χρήσεις των αγαθών προκαλούν συγκερασμούς ή αποκλεισμούς των βασικών ιδιοτήτων τους, δηλαδή τα μεταβάλλουν σε διαιρετά ή αδιαίρετα, σε ανταγωνιστικά ή μη , τροποποιούν το εύρος αποκλεισμού ή μη από τη χρήση τους.
Εφόσον η ποιότητα των πόρων επιδεινώνεται , η ποσότητα περιορίζεται ή η χρήση αυξάνεται, τα ελεύθερα αγαθά μπορεί να μεταβάλλονται, ραγδαία ή στον ιστορικό χρόνο, εν όλω ή εν μέρει, σε οικονομικά αγαθά. (π.χ. νερό, ακτές, ενέργεια, κλπ.).
Τα προβλήματα
Η ΚΡΑΤΙΚΗ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ ΜΕΤΑΦΡΑΖΕΤΑΙ ΣΥΧΝΑ ΩΣ ΑΠΟΥΣΙΑ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΣ
Η παντελής απουσία δικαιωμάτων ιδιοκτησίας θεωρείται ότι ακυρώνει κάθε μηχανισμό ελέγχου της χρήσης των πόρων:
- Όλοι έχουν ελεύθερη πρόσβαση (Free Riding), ενώ δεν υπάρχουν κανόνες για τη χρήση τους. Το πρόβλημα της ελεύθερης πρόσβασης συνιστά την «Τραγωδία των Δημόσιων Αγαθών» (‘Tragedy of the Commons’, Hardin, 1968)
- Κανένας δεν έχει κίνητρο να περιορίσει ή να κάνει πιο σωστή χρήση τους
- Κανένας δεν έχει δικαίωμα να επιβάλλει κανόνες χρήσης
Η «Τραγωδία των Δημόσιων Αγαθών»
Τα δημόσια αγαθά συχνά συγχέονται, για ιδεολογικούς ή ωφελιμιστικούς λόγους, με τα ελεύθερα αγαθά, θεωρούνται δηλαδή απεριόριστα, ή/και κοινόκτητα, ή/και χωρίς αντίτιμο, ή/και χωρίς κόστος ή/και με κόστος, πλήν όμως αδιάφορο για τους χρήστες.
Τα επίμονα συνθήματα, διαχρονικά και σύγχρονα, «δημόσια, δωρεάν υγεία… παιδεία… συγκοινωνία…» θεωρούν τα δημόσια αγαθά «δικαιώματα», χωρίς «υποχρεώσεις» , χωρίς αναφορά στους κανόνες κτήσης, άσκησης δημόσιου ελέγχου, διαχείρισης, κόστους και αποτελεσμάτων χρήσης των ίδιων των αγαθών, καθώς και προτίμησης –γνώμης- των πολιτών γι’αυτά.
Η τρέχουσα δημόσια αντιπαράθεση είτε δεν ασχολείται με τις καταγεγραμμένες αντιρρήσεις των πολιτών – χρηστών των δημόσιων αγαθών ή τις χρησιμοποιεί ως επιχείρημα συρρίκνωσης της κρατικής-δημόσιας ιδιοκτησίας, υπέρ της ιδιωτικής ιδιοκτησίας.
Η αντίρρηση π.χ. των ελλήνων γονέων, ότι η δημόσια δωρεάν παιδεία τις τελευταίες δεκαετίες δεν είναι ούτε παιδεία, ούτε δημόσια, ούτε δωρεάν δεν λαμβάνεται υπόψη ούτε από την Πολιτεία ούτε από τους υπερασπιστές της δημόσιας παιδείας. Έτσι ο «δημόσιος» χαρακτήρας της παιδείας εξαντλείται στην δημοσιοϋπαλληλική σχέση των εκπαιδευτικών και στην λειτουργία σχολικών μονάδων στις απομονωμένες περιφέρειες. Η συνολική κοινωνική ωφελιμότητα δεν αποτιμάται, η αποτελεσματικότητα κανόνων και προσώπων δεν κρίνεται, ενώ το υπέρογκο κόστος της εξωσχολικής παιδείας καταργεί τον αδιάκριτο και μη ανταγωνιστικό ρόλο της, ως δημόσιου αγαθού. Η απάντηση της πολιτείας είναι η συρρίκνωση και η ιδιωτικοποίηση.
Η ΔΕΗ, ως επιχείρηση ηλεκτρισμού , μεταποιεί πρώτες ύλες για την παραγωγή ενέργειας, και είναι ημικρατική, ανώνυμη, εισηγμένη εταιρεία, ελεγχόμενη και στελεχωμένη - πλέον- από την αγορά. Συνεχίζει ωστόσο να αποκαλείται δημόσια, λόγω των κρατικών επενδεδυμένων κεφαλαίων και του υψηλού ποσοστού κρατικής ιδιοκτησίας, αλλά από τους υπερασπιστές της «ενέργειας ως δημόσιου- κοινωνικού αγαθού» αγνοείται η εναρμόνισή της με την ελεύθερη ενεργειακή αγορά, ως δεσπόζοντος μάλιστα «παίκτη». Η απάντηση της πολιτείας είναι η πώληση-εκποίηση και ο ανταγωνισμός.
Ομοίως η Δημόσια υγεία που κοστίζει τεράστια ποσά στον κρατικό προϋπολογισμό, συντηρεί την παραοικονομία και τους ιδιώτες παρόχους, ενώ η ποιότητα και το κόστος των παρεχομένων υπηρεσιών παραμένουν ανεξέλεγκτα και συναρτώνται , με τυχαίο τρόπο , από την εντιμότητα, την ανιδιοτέλεια και τις αντιστάσεις των υπηρετούντων σ’ αυτήν. Η απάντηση της πολιτείας είναι οι συγχωνεύσεις.
Η σύγχιση Κρατικής ιδιοκτησίας – με σαφείς κανόνες χρήσης των κρατικών πόρων, κοστολόγησης, πρόσβασης τρίτων και ελέγχου- και απουσίας ιδιοκτησίας - τα αγαθά θεωρούνται κοινόκτητα, χωρίς δικαιώματα και υποχρεώσεις για κανέναν- συνεπάγεται ατελή δικαιώματα ιδιοκτησίας.
Η σύγχιση υπονομεύει τα ίδια τα δημόσια αγαθά , όσο ΔΕΝ απασχολεί τον δημόσιο διάλογο εάν διασφαλίζονται:
- Το κίνητρο για την αποτελεσματική χρήση των δημόσιων πόρων
- Η υποχρέωση διαφύλαξης της αξίας τους
- Το δικαίωμα προστασίας τους
Η ελλιπής ενασχόληση , η πολύπλοκη , αντιφατική και γραφειοκρατική πληροφόρηση, η αναποτελεσματική θεσμική οργάνωση και οι πολιτικές εμμονές για τα δημόσια αγαθά έχουν ως συνέπεια να μην εξετάζεται ο διακριτός χαρακτήρας καθενός από αυτά και να μην διασφαλίζεται ο απαιτούμενος διαχειριστικός έλεγχος αποτελεσματικής χρήσης τους , ούτε από την πολιτεία ούτε από τους πολίτες-χρήστες των πόρων.
Επομένως:
Οι γενικοί κανόνες και η εξέταση των ειδικών όρων παραγωγής, διανομής και διαχείρισης των δημόσιων αγαθών και το σημείο ισορροπίας, δηλαδή το κόστος/όφελος για την απόκτησή τους είναι παράμετροι που κρίνουν την βιωσιμότητα και το εύρος των δημόσιων αγαθών και το μερίδιο ιδιωτών στη διαχείρισή τους. Κανόνες και όροι που υποχρεωτικά απαιτείται να λαμβάνονται υπόψη από κάθε πολίτη ή πολιτικό οργανισμό, ιδιαίτερα όσων ισχυρίζονται ότι υπερασπίζονται την επέκταση της επιρροής δημόσιας σφαίρας.
Εάν μια συγκεκριμένη κοινωνία και Πολιτεία, σε συγκεκριμένο χρόνο:
- δεν επιθυμεί ή δεν αντέχει να επωμίζεται το συνολικό κόστος παραγωγής των δημόσιων αγαθών ,
- διαχειρίζεται καταχρηστικά τα δημόσια αγαθά της,
- δεν εξασφαλίζει επαρκείς και αποτελεσματικούς κανόνες προστασίας και ελέγχου των δημόσιων αγαθών,
- δεν διαθέτει ή δεν μπορεί να εξασφαλίσει τους απαραίτητους πόρους,
τότε, ακόμη και αν επιθυμεί να παραμείνουν δημόσια, αναγκαστικά παραχωρεί μέρος ή το σύνολο τους σε ιδιώτες, εάν ενδιαφέρονται, επειδή η ίδια αθετεί τις υποχρεώσεις της προς αυτά.
Παραδείγματος χάριν: ΕΡΤ
Η κυβερνητική εισβολή στις συχνότητες της ΕΡΤ , συνιστά αυθαιρεσία έως εκτροπής, προσβάλλει εργασιακά δικαιώματα και προσωπικότητες , δημιουργεί επισφάλειες για την πολύτιμη περιουσία και τα δικαιώματα της ΕΡΤ και πρόσθετες απρόκλητες οικονομικές επιβαρύνσεις . Επικυρώνει όμως την αυθαιρεσία του κράτους-ιδιοκτήτη, που το ίδιο προκάλεσε αυτά που καταγγέλλει, και την αναξιοπιστία του μεταρρυθμιστικού οράματος που επικαλούνται οι εκπρόσωποι της ιδιοκτησίας, διότι δεν απολύουν «εαυτούς και αλλήλους», όπως κάθε σοβαρός ιδιοκτήτης, αλλά ΟΛΟΥΣ.
Είναι όμως η ενημέρωση των πολιτών δημόσιο αγαθό;
Κάθε άλλο. Δεν υπήρξε ποτέ δημόσιο αγαθό και δεν είναι σήμερα.
Ως δημόσιο αγαθό προϋποτίθεται ότι «παρέχεται αδιαιρέτως, χωρίς αποκλεισμό κανενός, χωρίς ιδιοκτησία, χωρίς τιμή».
Από την εποχή όμως των πρώτων εφημερίδων υπήρχε ιδιοκτησία του τύπου. Οι εφημερίδες και όλα τα έντυπα μέσα ενημέρωσης ήταν και παραμένουν ιδιόκτητα, με αντίτιμο και εκούσια πρόσβαση των αγοραστών – αναγνωστών τους σ’ αυτά.
Η τηλεόραση , στην έναρξή της, υπήρξε Κρατική ιδιοκτησία με κόστος σε βάρος του κρατικού προϋπολογισμού και εξυπηρέτησε την κυβερνητική , δημόσια ενημέρωση.
Η εκτεταμένη χρήση της ενημέρωσης, η ιδιωτική τηλεόραση , οι συνδρομητικές συνδέσεις, το διαδίκτυο και οι όποιες ελεύθερες προσβάσεις σ’αυτό, η κρίσιμη δημοπρασία διαχείρισης των δημόσιων συχνοτήτων, (δημόσιων προφανώς για λόγους εθνικής ασφάλειας), δημιουργούν αντιπαραθέσεις επί των ορίων, κανόνων και συμφερόντων, αλλά δεν τροποποιούν την ιδιωτική φύση του αγαθού της δημόσιας ενημέρωσης.
Η δημόσια ενημέρωση δεν ταυτοποιείται ως δημόσιο αγαθό.
Ο πολιτειακός έλεγχος – με τους εκάστοτε θεσμούς – απαιτείται να διασφαλίζει την θεσμοθέτηση κανόνων και τη σύννομη και επωφελή διαχείριση για την δημόσια ενημέρωση και τους κανόνες και δημόσιους πόρους που σχετίζονται με τα μέσα ενημέρωσης υπο κρατική ιδιοκτησία . Αυτή η σχεδιασμένη και στοχευμένη μεταρρύθμιση θα επαρκούσε. Οι μεταρρυθμιστές μάλλον, δεν επαρκούν. Και έτσι δεν πείθουν τους μεταρρυθμιζόμενους.
Ο «τρίτος δρόμος» για την ΕΡΤ, Δημήτρη Κ. Ψυχογιού, BHMA, 23.6.13
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου