Την κραυγή της
Γκουέρνικα δεν την ακούει κανείς
Guernica, Pablo Picasso , 1937
Λάδι σε Καμβά, Εθνικό Μουσείο Βασίλισσα σοφία, Μαδρίτη
ένα κείμενο του
Κωνσταντίνου Αν. Θέμελη
Γκερνίκα* – 75 χρόνια
μετά την καταστροφή της
Η Καστίλλη, η Καταλανία,
η Γαλικία και η Ναβάρα, είναι οι τέσσερις μεγάλες κοινότητες οι οποίες
αποτελούν την Ισπανία. Η Ναβάρα, είναι η χώρα των Βάσκων, και η Γκουέρνικα η
ιερή τους πόλη – το σύμβολο των αγώνων για την αυτονομία τους. Κάτω απ΄το ιερό
δέντρο της Γκουέρνικα, οι βασιλιάδες της Ισπανίας ορκίζονται κάθε φορά να
σέβονται τις fuerross – τις ελευθερίες των βασκικών περιοχών. Η Γκουέρνικα δεν
είναι συγκοινωνιακός κόμβος, ούτε βιομηχανικό κέντρο. Δεν είναι ούτε σημείο
συγκέντρωσης στρατευμάτων.
Έχει 7000 κατοίκους που
είναι όλοι τους άμαχος πληθυσμός. Σήμερα είναι 27 Απριλίου 1937. Είναι μια
ανοιξιάτικη Δευτέρα. Και η πόλη έχει πανηγύρι.
Ο εμφύλιος πόλεμος έχει
αρχίσει εδώ και εννιά μήνες στην Ισπανία αλλά τα μέτωπά του είναι μακριά. Στην
Αραγώνα και στη Μαδρίτη – ενώ στις 13 Φεβρουαρίου οι φασίστες του Φράνκο έχουνε
μπει στη Μάλαγα. Όλα είναι λαμπερά στην Γκουέρνικα – είναι μεσημέρι. Κανείς δεν
μπορεί να φανταστεί αυτό που πρόκειται να συμβεί σε λίγες ώρες.
Ένα αρρωστημένο μυαλό
“Οι Κόνδορες είναι το
καινούργιο βομβαρδιστικό μας. Στη διάθεσή μας. Είναι έτοιμα να κάνουν την πρώτη
τους δοκιμή. Όπου αποφασίσετε εσείς”, είπανε οι φασίστες του Χίτλερ στο
δικτάτορα της Ισπανίας.
Όμως κανένας κάτοικος
της Γκουέρνικα αυτή τη γιορτινή μέρα δεν φαντάστηκε ότι η πόλη τους ήταν η
πρώτη που ήρθε για δοκιμή στο αρρωστημένο του μυαλό.
“Στην Γκουέρνικα”, είπε
“εκεί δεν υπάρχει κανένας στρατιωτικός στόχος. Βρίσκονται μόνο άμαχοι και είναι
σε κατάσταση γιορτής. Έτσι, θα τσακίσω το ηθικό των Βάσκων που θέλουν
αυτονομία”.
Το τι συνέβη εκείνη τη
Δευτέρα στην Γκουέρνικα έγινε γνωστό στην παγκόσμια κοινή γνώμη χάρη στην
παρουσία δύο δημοσιογράφων. Του ανταποκριτή των “Times” του Λονδίνου και του
συναδέλφου του, της παρισινής εφημερίδας “Ce Soir”. Στο φύλλο της 29ης Απριλίου
των “Times” και της 30ης της “Ce Soir” περιγράφουν και οι δύο τη φρίκη εκείνης
της καταστροφής η οποία υπήρξε ο πρώτος βομβαρδισμός άμαχου πληθυσμού στην
Ιστορία.
Στα τέλη του Απρίλη, η
άνοιξη έχει κατακτήσει την ψυχή των ανθρώπων, έχει επιβάλει το δικό της ρυθμό
στο αίμα τους. Ο ήλιος επιβραδύνει την αποχώρησή του και στις πέντε παρά
είκοσι, το απόγευμα, είναι αρκετά ψηλά. Σηκώνεις το κεφάλι σου να απολαύσεις το
γαλάζιο του ουρανού μέσα στους ήχους της γιορτής.
Τότε ήταν που φάνηκε το
πρώτο βομβαρδιστικό. Άφησε τις βόμβες του και έφυγε αμέσως. Πριν προλάβουν να
συνέλθουν οι άνθρωποι από τον αιφνιδιασμό – δέκα λεπτά αργότερα - έξι Junker 52
χτύπησαν το κέντρο της πόλης. Πανικόβλητοι οι άνθρωποι άρχισαν να τρέχουν στα
υπόγεια, τα πρόχειρα καταφύγια και το βουνό. Αυτούς τους τελευταίους τους
ανέλαβαν τα πολυβόλα τους.
Όταν, επιτέλους, τα
αεροπλάνα έφυγαν, οι επιζώντες άρχισαν να αναζητούν τραυματίες για να τους
προσφέρουν τις πρώτες βοήθειες.
Αλλά τα αεροπλάνα
επέστρεψαν για τρίτη φορά, ρίχνοντας εμπρηστικές βόμβες τώρα.
Έξι παρά είκοσι – μια
ώρα μετά: η σιωπή σκεπάζει την Γκουέρνικα. Οι άνθρωποι χωρίς να βγάζουν λέξη,
βουβοί μπροστά στο μέγεθος της καταστροφής μοχθούν να περισώσουν ζωές.
Αλλά στα αυτιά του
αρρωστημένου μυαλού δεν φτάνει ακόμη η σιωπή που αυτός θα ήθελε να καλύψει την
Γκουέρνικα – η σιωπή του νεκροταφείου. Γι’ αυτό και τα βομβαρδιστικά
επιστρέφουν.
Η απελπισία είναι τέτοια
που κανείς δεν φροντίζει να προφυλαχθεί. Η πόλη καίγεται αλλά τη φωτιά κανείς
δεν μπορεί να τη σβήσει – το δίκτυο του νερού έχει διακοπεί. Άλλωστε τα
βομβαρδιστικά θα ξανάρθουν. Για πέμπτη φορά μέσα σε τρεις ώρες. Έχει αρχίσει να
νυχτώνει και η πόλη που έλαμπε το μεσημέρι, δεν φαίνεται πια στον χάρτη.
Πάνω σ’ αυτόν το
χάρτη είναι που κοιτάζει τώρα ένας ζωγράφος στο Παρίσι, και δεν τη
βρίσκει. Μόνο ακούει μια ιδιαίτερη σιωπή, που θα του τρυπήσει τα σπλάχνα και
λίγες μέρες αργότερα θα βγάλει μια κραυγή.
Ένας ζωγράφος σε
κατάσταση αναμονής
Η Διεθνής Ένωση Ζωγραφικής
του Παρισιού θα άνοιγε στο τέλος εκείνης της άνοιξης του 1937. Τον Ιανουάριο, η
κυβέρνηση του Φράνκο ανέθεσε στον Πικάσο να ζωγραφίσει έναν πίνακα, ο οποίος θα
αποτελούσε τη συμμετοχή της Ισπανίας στην έκθεση.
Ο Πικάσο δέχτηκε. Άρπαξε
την ευκαιρία, παρ’ όλο που περνούσε μια ταραγμένη περίοδο της ζωής του. Ήταν 56
χρονών, είχε χωρίσει με τη γυναίκα του, Όλγα Κόκλοβα το 1935, ενώ είχε γεννηθεί
η κόρη του Μάγια από το δεσμό του με τη Μαρία Τερέζα Βαλτέρ.
Στη ζωγραφική του, τα
τέσσερα τελευταία χρόνια επεξεργάζεται την ιδέα του Μινώταυρου, τον οποίο τον
τοποθετεί μέσα στο πλαίσιο μιας μεσογειακής μυθολογίας που θέλει να
δημιουργήσει. Μινώταυρος θα είναι ο ίδιος ο Πικάσο.
Ωστόσο δέχτηκε.
Βρήκε το θέμα και τον
τίτλο: “Όνειρο και ψεύδος του Φράνκο” και στις 8 Ιανουαρίου έφτιαξε μια σειρά
από χαρακτικά που περιγράφουν μια ιστορία. Κεντρική μορφή τους ο Ταύρος. Την
ίδια μέρα άρχισε και μια άλλη σειρά από χαρακτικά κάνοντας το πρώτο απ’ αυτά.
Την άλλη μέρα έφτιαξε άλλα δύο.
Έπειτα σταμάτησε. Πέρασε
ο Ιανουάριος, ο Φεβρουάριος επίσης. Το Μάρτιο και σχεδόν ολόκληρο τον Απρίλιο,
ο Πικάσο δεν ξανάπιασε σχεδόν το έργο που του είχανε παραγγείλει. Λες και κάτι
περίμενε.
Κι εκείνο ήρθε μέσα από
τις σελίδες της εφημερίδας “Ce Soir”, στις 30 Απριλίου. Κοίταξε στο χάρτη της
πατρίδας του και δεν είδε την Γκουέρνικα.
Κι έβγαλε μια κραυγή.
Την
πρώτη Μαΐου άρχισε να κάνει τις πρώτες σπουδές πάνω στο καινούργιο
του θέμα, τα πρώτα σχέδια. Η συμμετοχή της Ισπανίας στη Διεθνή Έκθεση θα ήταν
αυτή: ένας μποξέρ με ολοκαίνουργια γάντια χτυπάει ένα παιδί.
“Όταν τα πράγματα
φτάνουν ως εδώ, τα καλλιτεχνικά κίνητρα που χρειάζομαι για να ζωγραφίσω μπορούν
να περιμένουν. Προέχει η ηθική”.
Το βαθύ τραγούδι του
Πικάσο
Συνέχισε τις σπουδές του
θέματός του ολόκληρο το πρώτο δεκαήμερο. Στη σπουδή 15, που έγινε στις
9 Μαΐου φαίνεται πως είχε τοποθετήσει ήδη τα δύο ζώα, τον ταύρο και
το άλογο ως κεντρικά στην αναπαράσταση που ετοιμάζει. Τα δύο αυτά ζώα – που
είναι τα πιο οικεία στην Ισπανία – και η μεταξύ τους σχέση θα παραμείνουν παρ’
όλα όσα θα αλλάξουν στη πορεία.
Από τις σπουδές του
πέρασε σ’ ένα τεράστιο σχέδιο φτιαγμένο με πινέλο. Στις φωτογραφίες που έβγαλε
η Ντόρα Μάαρ στη διάρκεια της δουλειάς του ως εκείνη τη στιγμή, μπορεί να δει
κανείς πως ο Πικάσο σκόπευε να περιλάβει στη σύνθεση του πίνακα μια υψωμένη
γροθιά. Αργότερα την αφαίρεσε. Στο τελικό έργο δεν υπάρχει.
Κι έτσι, χωρίς την άδεια
της κυβέρνησης μέσα του, ο πίνακας ενσάρκωσε αυτό που βγήκε από τα σπλάχνα του
Πικάσο όταν είδε τον μποξέρ να χτυπάει ένα παιδί: την κραυγή του.
Κοιτάξτε τη γιγάντια
τοιχογραφία. Η κραυγή βγαίνει απ’ όλες τις μορφές της. Εκτός από τον Ταύρο.
Είναι η ίδια κραυγή που
βγαίνει με τους ήχους του Cante Jondo που είναι το βαθύ χαμόγελο της Ανδαλουσίας. Ο Πικάσο ήταν Ανδαλουσιανός,
γεννήθηκε στη Μάλαγα. Όλες οι μορφές θρηνούν μέσα στην απελπισία. Μόνο ο
Ταύρος, παγερός, αποστρέφει το πρόσωπο του απ’ αυτές. Κοιτάζει έξω από τον
πίνακα. Εκεί που βρίσκονται τα αεροπλάνα.
Η κραυγή βγαίνει απ’
όλες τις μορφές της, και λέει: “Στερείστε Ηθικής”.
Απευθύνεται σε όλους
όσοι είναι έξω από την τοιχογραφία. Δηλαδή σε εμάς.
* Στην Εουσκέρα, τη
γλώσσα των Βάσκων, η προφορά της λέξης Γκουέρνικα είναι “Γκερνίκα”.
