Ο Ελληνικός στοχασμός δεν εξαντλείται στον προτυπολογικό τρόπο σκέψης. Την προκλασική περίοδο, στην Ελλάδα της αρχαϊκής εποχής, ο Οδυσσέας για παράδειγμα δεν διαμορφώνει ιδεατά πρότυπα ούτε και αναζητά πως θα τα εφαρμόσει στην πράξη. Ο Οδυσσέας ονομάζεται πολύτροπος, δηλαδή πολυμήχανος, η δύναμή του έγκειται στο ότι ξέρει να εκμεταλλεύεται τις καταστάσεις προς όφελός του. Είναι σε θέση να εντοπίσει προς τα που κινείται η κατάσταση και πως μπορεί να την εκμεταλλευθεί.
Μια ομηρική λέξη η μήτις σημαίνει την ικανότητα να αξιοποιείς τις περιστάσεις, να αντιλαμβάνεσαι πως εξελίσσεται η κατάσταση και να εκμεταλλεύεσαι την πορεία που σε ευνοεί. Ο Δίας όταν κατακτά την εξουσία παντρεύεται τη Μήτιδα, ώστε να διασφαλίσει ότι η εξουσία του θα είναι στερεωμένη στις συγκυρίες, πως δεν θα κινδυνέψει να ανατραπεί από αυτές. Όταν αναπτύχθηκε στην Ελλάδα η φιλοσοφία, την κλασική περίοδο, έπαψε να χρησιμοποιείται σαν ιδέα επειδή κυριάρχησε η ιδέα του προτύπου, της ιδεατής μορφής, του μόνου που πρέπει να επιδιώκουμε.
Στην κινεζική σκέψη, όπως την παρουσιάζει ο Φρανσουά Ζυλλιέν, η αποτελεσματικότητα νοείται διαφορετικά.
Ο Κινέζος στρατηγός δεν θέτει στόχους ούτε καταστρώνει σχέδια. Προσπαθεί να ανιχνεύσει και να εκμεταλλευθεί την εσωτερική δυναμική της κατάστασης. Να συντονιστεί με τη φυσική πορεία των πραγμάτων, ώστε να κάνει τις συνθήκες να δουλέψουν για λογαριασμό του.
Οι Τέχνες του πολέμου της αρχαίας Κίνας, δεν έχουν κανένα αντίστοιχο στην ευρωπαϊκή παράδοση. Στην Ελλάδα έχουμε κυρίως πραγματείες τεχνικής ή τακτικής. Πως πρέπει να παρατάσσονται τα στρατεύματα, πως να πραγματοποιούνται οι ελιγμοί, πραγματείες περί πολιορκητικής, περί ανεφοδιασμού κλπ. Γωνίες, σχήματα, μια διαρκής παρουσία της γεωμετρίας. Στην Ελλάδα δεν θα βρούμε τίποτα αντίστοιχο με τα μεγάλα κινεζικά κείμενα περί της Τέχνης του πολέμου (Σουν Τζου, Σουν Μπιν), τα οποία χρονολογούνται από τον 5ο και 4ο αιώνα πΧ, την εποχή των αντιμαχόμενων Βασιλείων, όταν η Κίνα ήταν διαιρεμένη σε αντίπαλες ηγεμονίες που βρίσκονταν σε διαρκή πόλεμο μεταξύ τους, προσπαθώντας να αποκαταστήσουν για ίδιο όφελος την ενότητα της αυτοκρατορίας. Αυτή η στρατηγική σκέψη περιέχει δύο έννοιες που όχι μόνο δεν βασίζονται στη διάκριση σε πρότυπο και εφαρμογή, αλλά αντιθέτως καταλήγουν στην ακύρωση αυτής της διάκρισης. Οι δύο αυτές έννοιες είναι: πρώτο η “κατάσταση”, η “διάταξη”, το “πεδίο”(σινγκ) και δεύτερο αυτό που μεταφράζεται ως “δυναμικό της κατάστασης”(σε). Ο στρατηγός οφείλει να ξεκινήσει από τη δεδομένη κατάσταση, της οποίας το δυναμικό οφείλει να εντοπίσει και να εκμεταλλευθεί.
Η έννοια της ευνοϊκής συγκυρίας, των πρόσφορων συνθηκών και η εκμετάλλευσή τους που είναι απαραίτητη για την επίτευξη των σκοπών, που υπάρχει φυσικά στην ευρωπαϊκή σκέψη, συναντά την κινεζική αντίληψη περί “δυναμικού της κατάστασης”. Οι Κινέζοι επικέντρωσαν την προσοχή τους σε αυτή ακριβώς την έννοια: η στρατηγική δεν είναι τίποτε άλλο παρά η ικανότητα να εντοπίσεις τους πρόσφορους παράγοντες και να τους αξιοποιήσεις προς όφελός σου. Η μεγάλη στρατηγική δεν έχει τυμπανοκρουσίες, η μεγάλη στρατηγική δεν φαίνεται. Η στρατηγική είναι το αντίθετο του ηρωισμού. Καλλιέργησαν με τέτοιο πάθος τον στοχασμό πάνω στους πρόσφορες παράγοντες ή σ' αυτό που ονομάζεται δυναμικό της κατάστασης, ώστε να υποστηρίζουν ότι η ανδρεία και η δειλία είναι επιγενόμενα προϊόντα του δυναμικού της κατάστασης. Αυτό που μας καθιστά δειλούς ή θαρραλέους είναι η κατάσταση ή το δυναμικό της κατάστασης.
Αυτού του είδους οι καταστάσεις δεν είναι άγνωστες στους Ευρωπαίους. Οι Κινέζοι όμως τις ανήγαγαν σε κεντρικό άξονα της αντίληψής τους για τη στρατηγική. Ακόμη στον ευρωπαϊκό ορθολογισμό τα κενά που παρουσιάζονται στην προτυπολογική σκέψη, καλύπτονται συχνά με έννοιες όπως το “πεπρωμένο”, η “τύχη”, οι “θεοί”, τα οποία μπορεί να τα καλύψει εν μέρει η έκλαμψη της “ιδιοφυΐας”. Στο βιβλίο του Σουν Τζου δεν μπορούμε ούτε να υποθέσουμε ούτε να ευχηθούμε οποιαδήποτε έξωθεν παρέμβαση, που να προέρχεται από κάτι ξένο από την εσωτερική λογική της εξελισσόμενης κατάστασης.
Η Κίνα μη έχοντας αναπτύξει την έννοια του ιδεατού προτύπου δεν διαθέτει καν ένα μονοσήμαντο και ακριβή όρο που να σημαίνει σκοπός. Όμως αν δεν υπάρχουν σκοποί, το μόνο που απομένει είναι να εκμεταλλευθούμε τις ροπές των πραγμάτων. Αντίθετα η έννοια του σκοπού είναι πανταχού παρούσα στην ελληνική σκέψη. Η κινεζική σκέψη δεν στοχάστηκε τον στόχο ή την κατάληξη. Αντίθετα στοχάστηκε το συμφέρον, το κέρδος, το όφελος, το λι. Αυτός που αναζητά το όφελος στην κλίμακα όλης της ανθρωπότητας και του κόσμου, είναι ο σοφός. Αυτός που αναζητά το όφελος σε μια πιο περιορισμένη κλίμακα και στο πλαίσιο μιας ανταγωνιστικής σχέσης είναι ο στρατηγός. Ο σοφός και ο στρατηγός δεν κατασκευάζουν μια οργανωμένη διάρθρωση ενδιάμεσων και απώτερων στόχων, ούτε και αποβλέπουν σε κάποιο σκοπό. Προσπαθούν να εκμεταλλευθούν την κατάσταση που την αντιλαμβάνονται ως δυναμική διάταξη, για το καλό όλων των ανθρώπων ο σοφός ή για λογαριασμό ενός ηγεμόνα ή μιας ομάδας που αντιμάχεται άλλους, ο στρατηγός.
Η κινεζική σκέψη στοχάστηκε σε εντυπωσιακό βάθος την έννοια της διαδικασίας, της ωρίμανσης. Αυτό ίσως είναι αποτέλεσμα του ότι οι Κινέζοι ήταν ένας αγροτικός λαός. Οι νομάδες ζουν στην παραμεθόριο ζώνη, στις βόρειες και στις δυτικές στέπες και απειλούν συνεχώς την Κίνα. Η στενότητα της γης που έπρεπε να καλλιεργήσει σε σχέση με τον πληθυσμό της, την απέκλεισε από την ανάπτυξη της κτηνοτροφίας αλλά και την έμαθε να βασίζεται στην απείρως σιωπηλή διαδικασία της ανάπτυξης των φυτών, την οποίαν ο άνθρωπος πρέπει απλά να επιμελείται. Όχι να καθοδηγούμε αλλά να υποβοηθούμε, παίζοντας κυρίως έναν επικουρικό ρόλο ώστε να φθάσει η ροπή στην πλήρη εκδίπλωσή της. Ο Λάο Τσε το συνοψίζει στην έκφραση “να βοηθάς αυτό που έρχεται μόνο του”. Να μην ασκείς βία πάνω στα πράγματα, δίχως όμως και να τα εγκαταλείπεις. Υποβοηθώ αυτό που με ευνοεί. Το αποτέλεσμα δεν το παράγω εγώ, ως κάποιος που θέλει και που προσβλέπει σε κάτι, αλλά προκύπτει μέσα από τις συνθήκες τις οποίες εγώ απλώς εκμεταλλεύομαι. Οι συνθήκες δουλεύουν για μένα.
Η Ελληνική φιλοσοφική παράδοση μας έμαθε να διακρίνουμε το πεδίο της φυσικής γένεσης, της ανάπτυξης της φύσεως, από το πεδίο του δημιουργικού ποιείν, το οποίο αποτελεί ιδιαίτερο γνώρισμα του ανθρώπου, δηλαδή το πεδίο της τέχνης. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα να συλλαμβάνουμε κατόπιν τη φύση όπως το κάνει ο Αριστοτέλης, δηλαδή με βάση το μοντέλο της τεχνικής. Για τον Αριστοτέλη η φύση είναι σαν τεχνίτης. Η Κίνα αντίστροφα συνέλαβε το ανθρώπινο ποιείν με βάση τη διαδικασία της φυσικής γένεσης.
Ανάμεσα στο Εγώ ή την κατάσταση, η κινεζική σκέψη ξεκινά από την κατάσταση και όχι από το Εγώ. Αντίθετα η Ευρωπαϊκή παράδοση στο διάβα της ιστορίας της θεμελίωσε τη σκέψη της πάνω στο ρόλο και στη σκοπιά του Εγώ. Οι Έλληνες στοχάζονταν με βάση το Ον και τον κόσμο. Από τον Αυγουστίνο μέχρι τον Καρτέσιο, το εγώ ορίστηκε ως σημείο αφετηρίας της φιλοσοφίας. Ωστόσο η ευρωπαϊκή σκέψη, με πάθος και ζήλο και σε συνάφεια με το Εγώ-υποκείμενο, συλλαμβάνει αυτό που εμφανίζεται ως το αντίθετο της αυτοφυΐας των διαδικασιών και αυτό είναι το “άρριζο” της Ελευθερίας, η οποία επιβάλλεται ως η μεγάλη ευρωπαϊκή αξία, την οποίαν η Κίνα στοχάστηκε ελάχιστα.
Στην Ευρώπη από τη στιγμή που επικράτησε η προτυπολογική σκέψη, ήταν επόμενο να δοθεί έμφαση στη δράση, στην πράξη, που αποτελεί το φυσικό επακόλουθο αυτής σχέσης. Δεν αρκεί να καταστρώσεις ένα σχέδιο, πρέπει να το θέσεις σε εφαρμογή. Θεωρία και πράξη. Αυτό προϋποθέτει τη συνδρομή μιας άλλης ανθρώπινης ικανότητας, παράλληλης της νόησης, της θέλησης. Οι δυο αυτές ικανότητες, η νόηση και η θέληση δεν συνδέονται μεταξύ τους, λειτουργούν σε διαφορετικά πεδία. Η μία γνωρίζει, η άλλη ενεργεί. Για τον Ντεκάρτ η νόηση είναι πεπερασμένη και μπορεί να πλανηθεί. Η θέληση όμως είναι απεριόριστη και σ' αυτήν πρέπει να βασιστούμε.
Από την άλλη έχουμε έναν κορυφαίο όρο της κινεζικής σκέψης που είναι η “απραξία”, το “μη πράττειν”(γου γουέι). Συχνά αυτό τον όρο τον κατανοούμε με τρόπο εσφαλμένο, ερμηνεύοντάς τον από τη δικιά μας σκοπιά σκέψης, ως μια αδιαφορία, μια παραίτηση, μια παθητικότητα ή ως τη ραθυμία του Ανατολίτη. Όμως οι Κινέζοι δεν είναι ούτε παθητικοί, ούτε παραιτημένοι, ούτε αδιάφοροι. Είναι ασυναγώνιστοι στο εμπόριο, όπως είχε παρατηρήσει από πολύ παλιά ο Μοντεσκιέ. Και η εξήγηση βρίσκεται στο ότι όλη αυτή η αντίληψη εκφράζεται ολοκληρωμένα με το “να μην πράττεις τίποτα αλλά να γίνουν όλα”. Η παραδοξότητα αυτή είναι φαινομενική επειδή η φράση συνδέεται με τη λογική των διαδικασιών.
Εάν όμως δεν “πράττουμε” τότε τι κάνουμε; Η δεσπόζουσα λέξη της κινεζικής σκέψης είναι η μεταμόρφωση. Όχι πράξη, μεταμόρφωση. Ο σοφός μεταμορφώνει την ανθρωπότητα, ο στρατηγός μεταμορφώνει τον αντίπαλο. Στον Σουν Τζου και στην Τέχνη του πολέμου, όταν ο αντίπαλος καταφτάνει ξεκούραστος πρέπει να τον κουράσω, αν καταφτάνει ενωμένος πρέπει να τον διαιρέσω κλπ, να τον μεταμορφώσω. Πρέπει να κινητοποιήσω μια διαδικασία που σταδιακά να κάνει τον αντίπαλο να χάσει τη συνοχή του και να τον οδηγήσει σε μένα διαιρεμένο, εξαντλημένο, σκόρπιο, σε βαθμό τέτοιο ώστε αν επιτεθώ αυτός θα καταρρεύσει. Η κινεζική σκέψη οδηγεί σε μια αντιδιαστολή μεταξύ μεταμόρφωσης και πράξης. Η πράξη είναι σχετικά στιγμιαία(ακόμη και αν διαρκέσει δέκα χρόνια όπως ο Τρωικός πόλεμος). Είναι τοπική. Παραπέμπει ρητά σε ένα υποκείμενο, ακόμη και αν αυτό είναι συλλογικό, εμείς οι Αχαιοί μπροστά στα τείχη της Τροίας. Έτσι η πράξη διαφοροποιείται από τη φυσική πορεία των πραγμάτων. Γι αυτό και ξεχωρίζει και μπορεί να αποτελέσει το αντικείμενο μιας ηρωικής αφήγησης.
Αντίθετα η μεταμόρφωση δεν είναι τοπική αλλά σφαιρική, αυτό που μεταμορφώνεται είναι σύσσωμο το επηρεαζόμενο σύνολο. Δεν είναι στιγμιαία αλλά εκτείνεται σε βάθος χρόνου. Παραπέμπει λιγότερο σε ένα συγκεκριμένο υποκείμενο, καθώς προκύπτει μέσω της διακριτικής επιρροής του περίγυρου, με τρόπο έμμεσο και διάχυτο. Η μεταμόρφωση δεν φαίνεται. Βλέπουμε μονάχα τα αποτελέσματά της, όπως δεν βλέπουμε τον καρπό καθώς αυτός ωριμάζει. Μια μέρα διαπιστώνουμε ότι ο καρπός είναι ώριμος, έτοιμος να πέσει. Η πράξη ξεχωρίζει, λάμπει, φαίνεται. Όμως μονάχα η μεταμόρφωση είναι αληθινά πραγματική.
Η ευρωπαϊκή σκέψη παρ' όλο που στηρίζεται συνήθως σε σχηματοποιήσεις, οι οποίες αναπόφευκτα αλλοιώνουν τον συγκεκριμένο και ανεπανάληπτο χαρακτήρα της εκάστοτε κατάστασης, έχει όμως μιλήσει για ένα είδος συμπεριφοράς που αδιαφορεί για τα προκαταβολικά πλάνα και τα προσχέδια. Και αυτό είναι ο εμπειρισμός. Αναγνωρίζει τον άνθρωπο της πράξης, την ικανότητα να αφήνεται στην ανεξάντλητη ποικιλομορφία της κατάστασης, να καταφέρνει να αντιληφθεί την αναγκαιότητα που κινεί την εσωτερική ζωή των πραγματικών δεδομένων. Ο άνθρωπος της πράξης παραμένει ανοιχτός στον άπειρο πλούτο της κατάστασης και στην απρόβλεπτη εξέλιξή της. Δεν εμποδίζεται από προκατασκευασμένα θεωρητικά σχήματα. Ακολουθεί τη διαίσθησή του. Όμως στην ευρωπαϊκή φιλοσοφία η “διαίσθηση” αποτελεί έναν εύχρηστο όρο προκειμένου να ξεφορτωθούμε κάθετι που υπερβαίνει τη νόηση. Υποτίθεται πως καθιστά δυνατή μια άμεση, απροσχεδίαστη, δυναμική πρόσβαση σε αυτό που δεν επιδέχεται ούτε εννοιολογική σύλληψη ούτε θεωρητική τακτοποίηση. Οδηγεί στην εξύμνηση της ιδιοφυΐας.
Η κινεζική αντίληψη δεν έχει σχέση με τον ευρωπαϊκό εμπειρισμό που είναι οργανωμένος πάνω στις έννοιες του όντος και της γνώσης αλλά και στον διαχωρισμό του είναι και του γίγνεσθαι. Η διαδικασία, στην κινεζική σκέψη αποτελεί τη μόνη και την όλη πραγματικότητα (το τάο, η οδός). Η κινέζικη οδός δεν είναι μια οδός που “οδηγεί προς”. Όταν οι Ευρωπαίοι στοχάζονται την έννοια της οδού τη συνδέουν πάντα με την ιδέα μιας κατάληξης, με ένα τέλος. Αντίθετα το κινεζικό τάο, είναι η οδός της ρύθμισης, η οδός της αρμονίας, διαμέσου της οποίας η διαδικασία, επειδή ακριβώς δεν ξεστρατίζει, ανανεώνεται αδιάκοπα. Απουσιάζει πλήρως η ιδέα της κατάληξης.
Ένα ερώτημα που προκύπτει από την αντίληψη της κινέζικης σκέψης για τη δράση, είναι τι κάνω εάν στην προσπάθειά μου να εντοπίσω έναν πρόσφορο ευνοϊκό παράγοντα, έστω σε εμβρυώδη μορφή, δεν βρω τίποτε; Η απάντηση είναι, δεν κάνω τίποτα. Διότι προφανώς, εάν κάνω κάτι, όχι μόνο μπαίνω σε κίνδυνο, αλλά οδεύω κατευθείαν προς το χαμό μου. Ο χαμός αυτός μπορεί να είναι όμορφος, τραγικός, ηρωικός, δεν θα είναι όμως αποτελεσματικός. Πρέπει να περιμένετε. Επειδή ο κόσμος δεν σταματά να ανανεώνεται, η κατάσταση στην οποία βρίσκεστε θα μεταμορφωθεί, θα αναδείξει αναπόφευκτα νέα ενδεχόμενα στα οποία θα μπορείτε να στηριχτείτε. Περιμένοντας προστατεύεσαι αφήνοντας την κακή συγκυρία να περάσει.
Αυτοί οι δύο τρόποι σκέψης που αναπτύχθηκαν, υπάρχουν αναμφίβολα στην Ευρωπαϊκή παράδοση, όπως αντίστοιχα και στην κινεζική σκέψη. Απλά η κάθε μια πλευρά επεξεργάστηκε περισσότερο, έδωσε θεωρητική έκφραση σε κάτι που η άλλη πλευρά το γνωρίζει περισσότερο εμπειρικά. Και αξιοποιώντας αυτή τη διπλή πηγή φωτισμού μπορούμε να αποκτήσουμε πρόσβαση σε κάτι που ο Φρανσουά Ζυλλιέν ονομάζει αυτοαντικατοπτρισμό του ανθρώπινου στοιχείου. Διότι αυτοί οι δύο τρόποι σκέψης είναι εξίσου λογικοί. Και μπορούν να οδηγήσουν στη σοφία. Αν με τον όρο “σοφία” αναφερόμαστε στη σκέψη εκείνη που κινείται στο εσωτερικό της φιλοσοφίας αλλά που τελικά την ξεπερνά, μια διαχειριστική τέχνη που διαχειρίζεται το νόημα ή μάλλον την απουσία νοήματος, το παράλογο.
