Χρήστος Γ. Γεωργιάδης Οικονομικός Σύμβουλος, Ειδικός Γραμματέας Π.Ο.Π.Σ.
16 Ιανουαρίου 2018
Το θέμα της οριστικής επίλυσης της ονομασίας της Π.Γ.Δ.Μ., προκειμένου το κρατίδιο των Σκοπίων να ενταχθεί τάχιστα σε κάποια διεθνή συμμαχία, έχει επανέλθει για τα καλά στην επικαιρότητα, με όρους επικοινωνίας.
Η «ΣΚΑΚΙΕΡΑ» ΤΩΝ ΒΑΛΚΑΝΙΩΝ ΚΑΙ ΟΙ «ΘΕΣΕΙΣ ΜΑΧΗΣ»
Το θέμα της οριστικής επίλυσης της ονομασίας της Π.Γ.Δ.Μ., προκειμένου το κρατίδιο των Σκοπίων να ενταχθεί τάχιστα σε κάποια διεθνή συμμαχία, έχει επανέλθει για τα καλά στην επικαιρότητα, με όρους επικοινωνίας.
Όμως, πάντα υπάρχει και η ουσία των πραγμάτων, η οποία πολλές φορές είναι εντέχνως κρυμμένη ή και αποσιωπημένη.
Για να αναδειχθούν, λοιπόν, τυχόν κρυφές πτυχές του συγκεκριμένου ζητήματος, θα πρέπει να γίνουν συγκεκριμένες, εύστοχες ερωτήσεις, που συνήθως δεν έχουν σχέση με αυτές που υποβάλλονται (ή και …επιβάλλονται) από τους διακινητές της ενημέρωσης και τους πολλαπλασιαστές της πληροφορίας.
Όμως, αφενός, η ύπαρξη ισχυρών δεσμών της Ρωσίας στην περιοχή, κυρίως της Σερβίας και του Μαυροβουνίου (αρχικώς, η ένωσή τους σχημάτιζε την «Νέα Γιουγκοσλαβία») και, αφετέρου, η σταδιακή ισχυροποίηση του ρόλου της Γερμανίας, μετέτρεψαν την παράσταση για έναν (αμερικανικό) ρόλο, σε ένα ιδιότυπο «τουρνουά σκάκι» -όχι απλώς μια παρτίδα- μεταξύ τεσσάρων βασικών πρωταγωνιστικών πόλων: Η.Π.Α.-ΝΑΤΟ, Ρωσία-Κίνα, Γερμανία-Ε.Ε., Τουρκία-Ισλάμ, ανταγωνίζονται (φανερά και κρυφά) και έπειτα από ένα μακρύ διάστημα αναμονής και προετοιμασίας, έχουν ξεκινήσει τις κινήσεις τους στην «σκακιέρα» των Βαλκανίων.
Στην παρακάτω εικόνα, φαίνεται ο χάρτης των βαλκανικών χωρών, ως προς την Ευρωπαϊκή Ένωση.
Ειδικότερα, με μπλε χρώμα αποτυπώνονται οι χώρες-μέλη της Ε.Ε. (Ελλάδα, Βουλγαρία, Ρουμανία, Κροατία, Σλοβενία), με πορτοκαλί οι υποψήφιες χώρες για ένταξη στην Ε.Ε. (Αλβανία, Μαυροβούνιο, Σερβία), με κίτρινο η Π.Γ.Δ.Μ. (υποψήφια για ένταξη στην Ε.Ε., υπό την αίρεση της ελληνικής αρνησικυρίας) και με γκρι η Βοσνία-Ερζεγοβίνη και το Κόσοβο, που είναι «εν δυνάμει υποψήφιες».
Είναι οφθαλμοφανές, ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει αφήσει σε εκκρεμότητα την «ευρωπαϊκή ολοκλήρωση» του μεγαλύτερου μέρους των Δυτικών Βαλκανίων, με την Αλβανία, το Μαυροβούνιο και την Σερβία να φαίνεται ότι προηγούνται σε αυτήν την «κούρσα ένταξης» στην Ε.Ε.
Κι αν για την Π.Γ.Δ.Μ. η μη εξέλιξη οφείλεται στην αρνησικυρία της Ελλάδας ή το Κόσοβο είναι
ΤΟ «ΕΝΤΟΣ-ΕΚΤΟΣ» ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ ΚΑΙ ΤΟ «ΕΥΡΩ-ΠΑΡΑΔΟΞΟ»!
Φυσιολογικά, προκύπτει ένα ακόμη ερώτημα: Γιατί εμφανίζεται αυτό το «κενό» στην ευρωπαϊκή ενσωμάτωση όλων των Βαλκανικών χωρών;
Είναι προφανές, ότι η ένταξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση προϋποθέτει μια σειρά από εναρμονίσεις των εσωτερικών εθνικών δικαίων με το ευρωπαϊκό δίκαιο -άρα, απαιτείται εύλογο χρονικό διάστημα, για την ολοκλήρωση της διαδικασίας.
Όμως, άλλες χώρες, έχουν ήδη ενταχθεί στην Ε.Ε., με μικρότερο χρόνο αναμονής…
Όσοι επιθυμούν να δικαιολογήσουν την συγκεκριμένη καθυστέρηση, θα μπορούσαν να επικαλεστούν ακόμη και το αιματοβαμμένο πρόσφατο παρελθόν της περιοχής, αλλά ένα τέτοιο επιχείρημα θα ήταν πολύ εύκολο να αντικρουστεί, σε σημείο να μοιάζει με «προφάσεις εν αμαρτίαις».
Όμως, πόσο «εκτός» Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι η Βοσνία-Ερζεγοβίνη, το Μαυροβούνιο, η Π.Γ.Δ.Μ. και το Κόσοβο;
Καταρχάς, όσοι θα ήθελαν να επισκεφτούν τις συγκεκριμένες περιοχές αλλά δεν έχουν διαβατήριο, μπορούν να ξεκινήσουν τον προγραμματισμό τους, αφού η είσοδος για προσωρινή διαμονή ή και απλή διέλευση από τις συγκεκριμένες χώρες μπορεί να πραγματοποιηθεί, εφόσον υπάρχει έγκυρο δελτίο αστυνομικής ταυτότητας -για τους πολίτες χωρών-μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης…
Αυτό, όμως, που έχει εξαιρετικό ενδιαφέρον δεν είναι η ελεύθερη διακίνηση των (Ευρωπαίων) πολιτών, αλλά το τι συμβαίνει με τα εθνικά νομίσματα των χωρών.
Η Βοσνία-Ερζεγοβίνη έχει ως νόμισμα τα «μετατρέψιμα μάρκα» (ΚΜ, από το Κonvertibilna Μarka), μετά την Συμφωνία του Ντέιτον, το 1995.
Με αυτήν την συμφωνία, το εθνικό νόμισμα της χώρας συνδέθηκε με το γερμανικό μάρκο, με ισοτιμία 1:1, αντικαθιστώντας τα δηνάρια, που υπήρχαν μέχρι τότε.
Όταν το ευρώ «απορρόφησε» το γερμανικό μάρκο, αντί να βρεθεί ένα εθνικό νόμισμα που θα αντικαθιστούσε τα ΚΜ (όπως συνέβη με το δηνάριο), αποφασίστηκε να «κλειδώσει» η ισοτιμία του ΚΜ ως προς το ευρώ, στην ισοτιμία που είχε το γερμανικό μάρκο, δηλαδή 2:1.
Έκτοτε, παρά τις διακυμάνσεις στο ευρωπαϊκό νόμισμα και χωρίς να επηρεάζεται από τις επιδόσεις της εγχώριας οικονομίας της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης, αυτή η ισοτιμία παραμένει ακλόνητη -χωρίς να έχει υπάρξει ουσιαστική αντίδραση από οποιαδήποτε πλευρά, εντός ή εκτός Ευρωπαϊκής Ένωσης ή Ευρωζώνης…
Η ίδια πεπατημένη χρησιμοποιήθηκε και για το Κόσοβο, όπου και πάλι το γερμανικό μάρκο θεωρούνταν σταθερό σημείο αναφοράς.
Για όσους δεν το γνωρίζουν, το Κόσοβο μπορεί να κήρυξε, τυπικώς, την ανεξαρτησία του το 2008, όμως από το 2002(!), οπότε και βρίσκονταν υπό τον Ο.Η.Ε., υιοθέτησε το ευρώ -ως συνέχεια του γερμανικού μάρκου, που χρησιμοποιούνταν ως το «σκληρό νόμισμα», πριν την Ευρωζώνη.
Έτσι, σήμερα χρησιμοποιεί, έστω και άτυπα, το ευρώ ως κυρίαρχο νόμισμα, υπό την ανοχή της Ε.Ε. και της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας, που αρκούνται σε περιστασιακές και αποσπασματικές ανακοινώσεις και παρατηρήσεις, επί του θέματος…
Κι αν το Κόσοβο χρησιμοποιεί «άτυπα» το ευρώ, δεν συμβαίνει το ίδιο με το Μαυροβούνιο, που χρησιμοποιεί κανονικότατα ως επίσημο εθνικό νόμισμα το ευρώ, χωρίς να είναι μέλος της Ευρωζώνης, χωρίς να έχει, καν, μια ειδική συμφωνία με την -κατά τα άλλα- «άτεγκτη», ως προς την δημοσιονομική πειθαρχία των μελών της ευρωζώνης, Ε.Κ.Τ.!
Επί της ουσίας, το Μαυροβούνιο δεν είχε ποτέ εθνικό νόμισμα και είχε «υιοθετηθεί» από το γερμανικό μάρκο, όπως και η Βοσνία-Ερζεγοβίνη (οποιοσδήποτε συνειρμός με την ομιλία του Ανδρέα Παπανδρέου στην Βουλή, κατά την επικύρωση της συμφωνίας του Μάαστριχτ, το 1992, με την ερώτηση για το αν οδεύουμε σε μια «γερμανική Ευρώπη» ΔΕΝ είναι συμπτωματικός)…
Έτσι, χωρίς να έχει υπάρξει το παραμικρό, ουσιαστικό πρόβλημα στην χώρα, σήμερα το ευρώ διακινείται ελεύθερα, ως επίσημο εθνικό νόμισμα, δημιουργώντας …παραδείσιες συνθήκες στην ηπειρωτική Ευρώπη και όχι σε κάποιο νησί ενός μακρινού ωκεανού!
Και, μάλιστα, χωρίς την παραμικρή αντίδραση ούτε από τις χώρες-μέλη της Ευρωζώνης, αλλά ούτε από την κοινή γνώμη…
Όσο για την Π.Γ.Δ.Μ. και την Αλβανία, ισχύει ό,τι ακριβώς και στην Βουλγαρία: έχουν δικά τους εθνικά νομίσματα, όμως στην συντριπτική πλειονότητα των περιπτώσεων, το ευρώ χρησιμοποιείται ως συναλλακτικό μέσο, χωρίς να απαιτείται η μετατροπή του στο τοπικό νόμισμα, με την ανοχή των αρμόδιων Αρχών κάθε χώρας, αλλά και της Ευρωζώνης.
Συνεπώς, η «ευρωπαϊκή ολοκλήρωση» μπορεί να μην προχωρά στα Δυτικά Βαλκάνια, όμως έχει υπάρξει η …σιωπηρή εκχώρηση συγκεκριμένων «προνομίων», χωρίς να πληρούνται οι θεσμοθετημένες τυπικές προϋποθέσεις, αλλά -προφανώς- βάσει ενός στρατηγικού σχεδιασμού.
Ο ΤΡΙΠΛΟΣ «ΚΑΤΑΛΥΤΗΣ» ΜΙΑΣ ΡΕΥΣΤΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ
Είναι προφανές, ότι τα νομισματικά «παράδοξα» συνδέονται άμεσα με τα χρηματοοικονομικά δεδομένα της ευρύτερης περιοχής.
Μέχρι πρόσφατα, η βαρύτητα είχε δοθεί στον ορυκτό πλούτο των βαλκανικών χωρών και η μοιρασιά δεν έχει αφήσει κανέναν «μεγάλο παίκτη» δυσαρεστημένο.
Εδώ και λίγα χρόνια, έχουν προστεθεί τρεις παράμετροι, που βλέπουν την περιοχή των Δυτικών Βαλκανίων ως έναν ιδιότυπο «διάδρομο».
Από την μια, είναι το φυσικό αέριο που θα συνδέσει την ευρωπαϊκή ενδοχώρα με τις ασιατικές χώρες παραγωγής.
Ήδη, οι πιθανές διαδρομές του ΤΑΡ έχουν ανακοινωθεί, ενώ ένα σημαντικό τμήμα του αγωγού βρίσκεται σε φάση υλοποίησης.
Στην ίδια λογική, ο βαλκανικός οδικός και σιδηροδρομικός διάδρομος θα διευκολύνει την μεταφορά ευρωπαϊκών (κυρίως γερμανικών) προϊόντων από και προς τους μεγάλους διαμετακομιστικούς κόμβους, που έχουν άμεση διασύνδεση με σημαντικές χώρες, όπως η Κίνα -που είναι δεδομένο ότι ενδιαφέρεται κυρίως για την προώθηση των δικών της προϊόντων.
Έτσι, σήμερα στην περιοχή υπάρχουν σημαντικότατες επενδυτικές τοποθετήσεις κεφαλαίων από την Ρωσία (κυρίως σε Σερβία, Ερζεγοβίνη και Μαυροβούνιο), την Τουρκία (σε Βοσνία, Π.Γ.Δ.Μ., Κόσοβο και επιλεγμένες περιοχές της Σερβίας), την Αλβανία (σε Μαυροβούνιο, Π.Γ.Δ.Μ. και Κόσοβο), την Γερμανία (σε Βοσνία-Ερζεγοβίνη, Μαυροβούνιο και Σερβία) και τις Η.Π.Α. (παντού).
Τέλος, επί σειρά ετών, τα Βαλκάνια έχουν χρησιμοποιηθεί ως η βασική οδός διέλευσης των προσφύγων από τις χώρες της Μέσης Ανατολής, της Αφρικής και της Ασίας, προκειμένου να φτάσουν στην αναπτυγμένη Ευρώπη.
Πολλοί, ιδιαιτέρως μουσουλμάνοι, έχουν βρει καταφύγιο στο Κόσοβο, την Βοσνία-Ερζεγοβίνη και την Π.Γ.Δ.Μ., αλλά η συντριπτική πλειονότητα συνεχίζει την πορεία προς την Ευρώπη, εκμεταλλευόμενη τα προνόμια μετακίνησης που έχουν δοθεί σε αυτές τις χώρες.
Στο ενδεχόμενο σταθεροποίησης της κατάστασης, είναι πιθανό να μπορούν να δημιουργηθούν οι συνθήκες, ώστε οι πρόσφυγες να μην συνεχίζουν προς την κεντρική και βόρεια Ευρώπη, αλλά να παραμένουν στα όρια των Δυτικών Βαλκανίων.
Η «ΝΕΑ ΤΑΞΗ» ΣΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΚΑΙ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΒΟΥΛΓΑΡΙΑΣ ΣΤΟ «ΣΚΟΠΙΑΝΟ»
Θα αναρωτηθεί κάποιος «τι σχέση έχουν όλα αυτά με το θέμα της ονομασίας της Π.Γ.Δ.Μ.;».
Λογική ερώτηση, αφού ιδίως η ελληνική κοινή γνώμη έχει εκπαιδευτεί να αντιμετωπίζει το συγκεκριμένο θέμα, χωρίς να αναλογίζεται τα διεθνή δεδομένα ή την υπάρχουσα συγκυρία, αλλά ως αφορμή για κινήσεις «εσωτερικής κατανάλωσης» υπέρ ή κατά πολιτικών σχηματισμών ή προσώπων.
Φαίνεται ότι έχει φτάσει η ιδανική περίοδος για την μετάβαση στην επόμενη φάση της μετα-γιουγκοσλαβικής περιόδου των Βαλκανίων, η οποία είναι σχεδόν βέβαιο ότι -έστω, μεσοπρόθεσμα- θα καταλήξει σε μια εκ νέου χάραξη των συνόρων.
Ο μέχρι σήμερα τρόπος διαχείρισης της κατάστασης, με «περίπου κράτη» που είναι ξεκάθαρα προτεκτοράτα, δεν μπορεί να συνεχίζεται επ’άπειρον.
Η αύξηση του αριθμού των «μεγάλων παικτών», ιδίως με την προσθήκη της Κίνας και της Τουρκίας, επιβάλλει την αλλαγή των κανόνων και των όρων ανταγωνισμού, στα πεδία του ορυκτού πλούτου, της ενέργειας, της αγροτικής παραγωγής, του τουρισμού και, φυσικά, των αμυντικών εξοπλισμών.
Το Κόσοβο έχει ήδη ετοιμαστεί για να διαδραματίσει τον ρόλο του «μπαλαντέρ» στη νέα κατάσταση, την ώρα που η επιρροή του Μίλοραντ Ντόντικ στο σερβικό κομμάτι της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης (Republika Srpska) φθίνει, ενώ κάτι αντίστοιχο αρχίζει να συμβαίνει και στο Μαυροβούνιο με τον Μίλο Ντζουγκάνοβιτς.
Τέλος, στην Π.Γ.Δ.Μ. η κατάσταση έχει αρχίσει να γίνεται τόσο πιεστική, που σύντομα δεν θα μπορεί να εκτονώνεται μετά από τοπικής εμβέλειας «θερμά επεισόδια»…
Όλες οι παραπάνω χώρες έχουν στο εσωτερικό τους διαμορφωμένες και αναγνωρισμένες εθνοτικές ή και θρησκευτικές μειονότητες, με τρόπο ευδιάκριτο αν όχι διχαστικό.
Στην Βοσνία-Ερζεγοβίνη υπάρχει σαφής ενδοχώρια διάκριση, όπως και στο Κόσοβο.
Κάτι αντίστοιχο συμβαίνει και στο Μαυροβούνιο, όπου οι Αλβανοί-μουσουλμάνοι, αν και αντιστοιχούν περίπου στο 5% του συνολικού πληθυσμού της χώρας, αντιπροσωπεύουν ισχυρές μειοψηφίες ή και πλειοψηφίες στα νοτιοανατολικά και ανατολικά σύνορα με την Αλβανία και το Κόσοβο.
Σε αυτές τις χώρες, δεν θα είναι καθόλου δύσκολη η μετάβαση σε μια νέα κατάσταση με τα συγκεκριμένα τμήματα-ομοσπονδίες να ενσωματώνονται στα ενδιαφερόμενα, όμορα κράτη, προς όφελος της «σταθεροποίησης» στην ευρύτερη περιοχή.
Σε αυτή τη νέα φάση, η Π.Γ.Δ.Μ. φαίνεται ότι δεν έχει να κερδίσει τίποτα απολύτως από την εμμονή στην αναφορά του όρου «Μακεδονία» στην επίσημη ονομασία του κρατιδίου, αφού η τύχη του κρατιδίου των Σκοπίων είναι σχεδόν προδιαγεγραμμένη.
Η «μακεδονική ταυτότητα» δεν αποτελεί, πια, το σημείο αναφοράς των κατοίκων, δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως «κολλητική ουσία», η οποία είχε κατορθώσει να κρατήσει ενωμένους τους κατοίκους στα πρώτα χρόνια της ανεξαρτησίας.
Χωρίς αμφιβολία, οι Αλβανοί-μουσουλμάνοι περιμένουν την υλοποίηση της «ένωσης» με το Κόσοβο (ή την Αλβανία), ενώ οι Σέρβοι (εκτιμάται ότι ξεπερνούν το 25% του πληθυσμού) …λοξοκοιτάνε προς τον βορρά, σε ένα κράτος που διχάζεται διαρκώς, προσεγγίζοντας τα όρια της αυτοδιάλυσης.
Η μόνη πλευρά που έχει να επωφεληθεί από την αναφορά σε οτιδήποτε «μακεδονικό» είναι ξεκάθαρα η βουλγαρική -άλλωστε, για όσους τυχόν δεν θυμούνται, η Βουλγαρία ήταν η πρώτη χώρα που αναγνώρισε την Π.Γ.Δ.Μ. με την συνταγματική της ονομασία, στις 15.01.1992.
Πλέον, η Βουλγαρία είναι μέλος της Ε.Ε., με αναβαθμισμένο στρατηγικό ρόλο, λόγω της ενεργειακής σύνδεσης με την πρώην Ε.Σ.Σ.Δ. και την Τουρκία και φαίνεται ότι επιχειρεί να διαδραματίσει τον ρόλο που είχε κατοχυρώσει η Ελλάδα στα Βαλκάνια, δηλαδή της εγγυήτριας δύναμης για την σταθερότητα, την ειρήνη και την ανάπτυξη στην ευρύτερη περιοχή.
Στο πλαίσιο αυτό, έχουν αρχίσει οι τεχνικές συνομιλίες για την ένταξη της Βουλγαρίας στην Ευρωζώνη, μετά από πρωτοβουλία της βουλγαρικής κυβέρνησης και καταρχήν θετική ανταπόκριση, έστω και με επιφυλάξεις, από τις Βρυξέλλες.
Συνεπώς, η Ελλάδα μπορεί να διαπραγματεύεται με την ηγεσία της Π.Γ.Δ.Μ., αλλά ουσιαστικά έχει απέναντί της την βουλγαρική μερίδα του κρατιδίου, η οποία προσπαθεί να εκμεταλλευτεί στο ακέραιο τις συνθήκες πίεσης και την ανάγκη σταθεροποίησης -έστω και προσωρινής- στην γειτονική χώρα, προκειμένου να θεμελιώσει το δικό της «αφήγημα».
Εφόσον κατοχυρωθεί «μακεδονικό» έρεισμα, μέσω της ύπαρξης του όρου «Μακεδονία» στην τελική ονομασία του γειτονικού κρατιδίου, αναμένεται η βουλγαρική μερίδα να αναλάβει δράση και να προσαρμόσει το …αφήγημα στα μέτρα της «μεγάλης ιδέας της Βουλγαρίας».
Σε μια τέτοια περίπτωση, θα έχουν λιγοστέψει όσοι θα επιθυμούν την διατήρηση της ακεραιότητας του κράτους των Σκοπίων, άσχετα αν, φαινομενικά και προσωρινά, όλοι θα κόπτονται για την ομαλότητα στην περιοχή…
Με βάση τα παραπάνω δεδομένα, αποκτά πολύ μεγαλύτερη σημασία η στάση που θα κρατήσει η ελληνική πλευρά στις διαπραγματεύσεις, κάτι που θα επιχειρηθεί να αναλυθεί στο τρίτο και τελευταίο μέρος αυτής της συνοπτικής περιγραφής του ζητήματος
16 Ιανουαρίου 2018
Το θέμα της οριστικής επίλυσης της ονομασίας της Π.Γ.Δ.Μ., προκειμένου το κρατίδιο των Σκοπίων να ενταχθεί τάχιστα σε κάποια διεθνή συμμαχία, έχει επανέλθει για τα καλά στην επικαιρότητα, με όρους επικοινωνίας.
Όμως, πάντα υπάρχει και η ουσία των πραγμάτων, η οποία πολλές φορές είναι εντέχνως κρυμμένη ή και αποσιωπημένη.
Για να αναδειχθούν, λοιπόν, τυχόν κρυφές πτυχές του συγκεκριμένου ζητήματος, θα πρέπει να γίνουν συγκεκριμένες, εύστοχες ερωτήσεις, που συνήθως δεν έχουν σχέση με αυτές που υποβάλλονται (ή και …επιβάλλονται) από τους διακινητές της ενημέρωσης και τους πολλαπλασιαστές της πληροφορίας.
Για να αναδειχθούν, λοιπόν, τυχόν κρυφές πτυχές του συγκεκριμένου ζητήματος, θα πρέπει να γίνουν συγκεκριμένες, εύστοχες ερωτήσεις, που συνήθως δεν έχουν σχέση με αυτές που υποβάλλονται (ή και …επιβάλλονται) από τους διακινητές της ενημέρωσης και τους πολλαπλασιαστές της πληροφορίας.
Η «ΣΚΑΚΙΕΡΑ» ΤΩΝ ΒΑΛΚΑΝΙΩΝ ΚΑΙ ΟΙ «ΘΕΣΕΙΣ ΜΑΧΗΣ»
Το θέμα της οριστικής επίλυσης της ονομασίας της Π.Γ.Δ.Μ., προκειμένου το κρατίδιο των Σκοπίων να ενταχθεί τάχιστα σε κάποια διεθνή συμμαχία, έχει επανέλθει για τα καλά στην επικαιρότητα, με όρους επικοινωνίας.
Όμως, πάντα υπάρχει και η ουσία των πραγμάτων, η οποία πολλές φορές είναι εντέχνως κρυμμένη ή και αποσιωπημένη.
Για να αναδειχθούν, λοιπόν, τυχόν κρυφές πτυχές του συγκεκριμένου ζητήματος, θα πρέπει να γίνουν συγκεκριμένες, εύστοχες ερωτήσεις, που συνήθως δεν έχουν σχέση με αυτές που υποβάλλονται (ή και …επιβάλλονται) από τους διακινητές της ενημέρωσης και τους πολλαπλασιαστές της πληροφορίας.
Η «ΣΚΑΚΙΕΡΑ» ΤΩΝ ΒΑΛΚΑΝΙΩΝ ΚΑΙ ΟΙ «ΘΕΣΕΙΣ ΜΑΧΗΣ»
Το πρώτο ερώτημα, που είναι εύλογο να απασχολεί τους περισσότερους, ιδίως τους Έλληνες, είναι το γιατί έχει ανακύψει τώρα το ζήτημα του ονόματος της Π.Γ.Δ.Μ.
Για να απαντηθεί το ερώτημα, καλό θα ήταν να δούμε την συνολικότερη εξέλιξη της εικόνας των Βαλκανίων (αυτό που λένε οι Αμερικανοί “the big picture”) τα τελευταία χρόνια, ώστε να αναδειχθούν, να κατανοηθούν και να αξιολογηθούν παράμετροι, που ίσως παραμένουν άγνωστες στην ευρύτερη κοινή γνώμη.
Μετά τον διαμελισμό της Γιουγκοσλαβίας, ως «παράπλευρη απώλεια» της διάλυσης της Ε.Σ.Σ.Δ., το αναμενόμενο θα ήταν να …δυτικοποιηθούν, άμεσα και απολύτως, όλα τα Βαλκάνια -αφού Ρουμανία, Βουλγαρία και Αλβανία, είχαν προστρέξει να προσδεθούν στο «άρμα» των Η.Π.Α.
Για να απαντηθεί το ερώτημα, καλό θα ήταν να δούμε την συνολικότερη εξέλιξη της εικόνας των Βαλκανίων (αυτό που λένε οι Αμερικανοί “the big picture”) τα τελευταία χρόνια, ώστε να αναδειχθούν, να κατανοηθούν και να αξιολογηθούν παράμετροι, που ίσως παραμένουν άγνωστες στην ευρύτερη κοινή γνώμη.
Μετά τον διαμελισμό της Γιουγκοσλαβίας, ως «παράπλευρη απώλεια» της διάλυσης της Ε.Σ.Σ.Δ., το αναμενόμενο θα ήταν να …δυτικοποιηθούν, άμεσα και απολύτως, όλα τα Βαλκάνια -αφού Ρουμανία, Βουλγαρία και Αλβανία, είχαν προστρέξει να προσδεθούν στο «άρμα» των Η.Π.Α.
Όμως, αφενός, η ύπαρξη ισχυρών δεσμών της Ρωσίας στην περιοχή, κυρίως της Σερβίας και του Μαυροβουνίου (αρχικώς, η ένωσή τους σχημάτιζε την «Νέα Γιουγκοσλαβία») και, αφετέρου, η σταδιακή ισχυροποίηση του ρόλου της Γερμανίας, μετέτρεψαν την παράσταση για έναν (αμερικανικό) ρόλο, σε ένα ιδιότυπο «τουρνουά σκάκι» -όχι απλώς μια παρτίδα- μεταξύ τεσσάρων βασικών πρωταγωνιστικών πόλων: Η.Π.Α.-ΝΑΤΟ, Ρωσία-Κίνα, Γερμανία-Ε.Ε., Τουρκία-Ισλάμ, ανταγωνίζονται (φανερά και κρυφά) και έπειτα από ένα μακρύ διάστημα αναμονής και προετοιμασίας, έχουν ξεκινήσει τις κινήσεις τους στην «σκακιέρα» των Βαλκανίων.
Στην παρακάτω εικόνα, φαίνεται ο χάρτης των βαλκανικών χωρών, ως προς την Ευρωπαϊκή Ένωση.
Ειδικότερα, με μπλε χρώμα αποτυπώνονται οι χώρες-μέλη της Ε.Ε. (Ελλάδα, Βουλγαρία, Ρουμανία, Κροατία, Σλοβενία), με πορτοκαλί οι υποψήφιες χώρες για ένταξη στην Ε.Ε. (Αλβανία, Μαυροβούνιο, Σερβία), με κίτρινο η Π.Γ.Δ.Μ. (υποψήφια για ένταξη στην Ε.Ε., υπό την αίρεση της ελληνικής αρνησικυρίας) και με γκρι η Βοσνία-Ερζεγοβίνη και το Κόσοβο, που είναι «εν δυνάμει υποψήφιες».
Είναι οφθαλμοφανές, ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει αφήσει σε εκκρεμότητα την «ευρωπαϊκή ολοκλήρωση» του μεγαλύτερου μέρους των Δυτικών Βαλκανίων, με την Αλβανία, το Μαυροβούνιο και την Σερβία να φαίνεται ότι προηγούνται σε αυτήν την «κούρσα ένταξης» στην Ε.Ε.
Κι αν για την Π.Γ.Δ.Μ. η μη εξέλιξη οφείλεται στην αρνησικυρία της Ελλάδας ή το Κόσοβο είναι
σχετικώς καινούριο «κράτος-εφεύρημα», δεν ισχύει το ίδιο για την Βοσνία-Ερζεγοβίνη, που βρίσκεται …μετέωρη, για σχεδόν 25 χρόνια ή, για τους πιο μετριοπαθείς, από το 2003 και την
σύνοδο της Θεσσαλονίκης.
ΤΟ «ΕΝΤΟΣ-ΕΚΤΟΣ» ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ ΚΑΙ ΤΟ «ΕΥΡΩ-ΠΑΡΑΔΟΞΟ»!
Φυσιολογικά, προκύπτει ένα ακόμη ερώτημα: Γιατί εμφανίζεται αυτό το «κενό» στην ευρωπαϊκή ενσωμάτωση όλων των Βαλκανικών χωρών;
Είναι προφανές, ότι η ένταξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση προϋποθέτει μια σειρά από εναρμονίσεις των εσωτερικών εθνικών δικαίων με το ευρωπαϊκό δίκαιο -άρα, απαιτείται εύλογο χρονικό διάστημα, για την ολοκλήρωση της διαδικασίας.
Όμως, άλλες χώρες, έχουν ήδη ενταχθεί στην Ε.Ε., με μικρότερο χρόνο αναμονής…
Όσοι επιθυμούν να δικαιολογήσουν την συγκεκριμένη καθυστέρηση, θα μπορούσαν να επικαλεστούν ακόμη και το αιματοβαμμένο πρόσφατο παρελθόν της περιοχής, αλλά ένα τέτοιο επιχείρημα θα ήταν πολύ εύκολο να αντικρουστεί, σε σημείο να μοιάζει με «προφάσεις εν αμαρτίαις».
Όμως, πόσο «εκτός» Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι η Βοσνία-Ερζεγοβίνη, το Μαυροβούνιο, η Π.Γ.Δ.Μ. και το Κόσοβο;
Καταρχάς, όσοι θα ήθελαν να επισκεφτούν τις συγκεκριμένες περιοχές αλλά δεν έχουν διαβατήριο, μπορούν να ξεκινήσουν τον προγραμματισμό τους, αφού η είσοδος για προσωρινή διαμονή ή και απλή διέλευση από τις συγκεκριμένες χώρες μπορεί να πραγματοποιηθεί, εφόσον υπάρχει έγκυρο δελτίο αστυνομικής ταυτότητας -για τους πολίτες χωρών-μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης…
Αυτό, όμως, που έχει εξαιρετικό ενδιαφέρον δεν είναι η ελεύθερη διακίνηση των (Ευρωπαίων) πολιτών, αλλά το τι συμβαίνει με τα εθνικά νομίσματα των χωρών.
Η Βοσνία-Ερζεγοβίνη έχει ως νόμισμα τα «μετατρέψιμα μάρκα» (ΚΜ, από το Κonvertibilna Μarka), μετά την Συμφωνία του Ντέιτον, το 1995.
Με αυτήν την συμφωνία, το εθνικό νόμισμα της χώρας συνδέθηκε με το γερμανικό μάρκο, με ισοτιμία 1:1, αντικαθιστώντας τα δηνάρια, που υπήρχαν μέχρι τότε.
Όταν το ευρώ «απορρόφησε» το γερμανικό μάρκο, αντί να βρεθεί ένα εθνικό νόμισμα που θα αντικαθιστούσε τα ΚΜ (όπως συνέβη με το δηνάριο), αποφασίστηκε να «κλειδώσει» η ισοτιμία του ΚΜ ως προς το ευρώ, στην ισοτιμία που είχε το γερμανικό μάρκο, δηλαδή 2:1.
Έκτοτε, παρά τις διακυμάνσεις στο ευρωπαϊκό νόμισμα και χωρίς να επηρεάζεται από τις επιδόσεις της εγχώριας οικονομίας της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης, αυτή η ισοτιμία παραμένει ακλόνητη -χωρίς να έχει υπάρξει ουσιαστική αντίδραση από οποιαδήποτε πλευρά, εντός ή εκτός Ευρωπαϊκής Ένωσης ή Ευρωζώνης…
Η ίδια πεπατημένη χρησιμοποιήθηκε και για το Κόσοβο, όπου και πάλι το γερμανικό μάρκο θεωρούνταν σταθερό σημείο αναφοράς.
Για όσους δεν το γνωρίζουν, το Κόσοβο μπορεί να κήρυξε, τυπικώς, την ανεξαρτησία του το 2008, όμως από το 2002(!), οπότε και βρίσκονταν υπό τον Ο.Η.Ε., υιοθέτησε το ευρώ -ως συνέχεια του γερμανικού μάρκου, που χρησιμοποιούνταν ως το «σκληρό νόμισμα», πριν την Ευρωζώνη.
Έτσι, σήμερα χρησιμοποιεί, έστω και άτυπα, το ευρώ ως κυρίαρχο νόμισμα, υπό την ανοχή της Ε.Ε. και της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας, που αρκούνται σε περιστασιακές και αποσπασματικές ανακοινώσεις και παρατηρήσεις, επί του θέματος…
Κι αν το Κόσοβο χρησιμοποιεί «άτυπα» το ευρώ, δεν συμβαίνει το ίδιο με το Μαυροβούνιο, που χρησιμοποιεί κανονικότατα ως επίσημο εθνικό νόμισμα το ευρώ, χωρίς να είναι μέλος της Ευρωζώνης, χωρίς να έχει, καν, μια ειδική συμφωνία με την -κατά τα άλλα- «άτεγκτη», ως προς την δημοσιονομική πειθαρχία των μελών της ευρωζώνης, Ε.Κ.Τ.!
Επί της ουσίας, το Μαυροβούνιο δεν είχε ποτέ εθνικό νόμισμα και είχε «υιοθετηθεί» από το γερμανικό μάρκο, όπως και η Βοσνία-Ερζεγοβίνη (οποιοσδήποτε συνειρμός με την ομιλία του Ανδρέα Παπανδρέου στην Βουλή, κατά την επικύρωση της συμφωνίας του Μάαστριχτ, το 1992, με την ερώτηση για το αν οδεύουμε σε μια «γερμανική Ευρώπη» ΔΕΝ είναι συμπτωματικός)…
Έτσι, χωρίς να έχει υπάρξει το παραμικρό, ουσιαστικό πρόβλημα στην χώρα, σήμερα το ευρώ διακινείται ελεύθερα, ως επίσημο εθνικό νόμισμα, δημιουργώντας …παραδείσιες συνθήκες στην ηπειρωτική Ευρώπη και όχι σε κάποιο νησί ενός μακρινού ωκεανού!
Και, μάλιστα, χωρίς την παραμικρή αντίδραση ούτε από τις χώρες-μέλη της Ευρωζώνης, αλλά ούτε από την κοινή γνώμη…
Όσο για την Π.Γ.Δ.Μ. και την Αλβανία, ισχύει ό,τι ακριβώς και στην Βουλγαρία: έχουν δικά τους εθνικά νομίσματα, όμως στην συντριπτική πλειονότητα των περιπτώσεων, το ευρώ χρησιμοποιείται ως συναλλακτικό μέσο, χωρίς να απαιτείται η μετατροπή του στο τοπικό νόμισμα, με την ανοχή των αρμόδιων Αρχών κάθε χώρας, αλλά και της Ευρωζώνης.
Συνεπώς, η «ευρωπαϊκή ολοκλήρωση» μπορεί να μην προχωρά στα Δυτικά Βαλκάνια, όμως έχει υπάρξει η …σιωπηρή εκχώρηση συγκεκριμένων «προνομίων», χωρίς να πληρούνται οι θεσμοθετημένες τυπικές προϋποθέσεις, αλλά -προφανώς- βάσει ενός στρατηγικού σχεδιασμού.
Ο ΤΡΙΠΛΟΣ «ΚΑΤΑΛΥΤΗΣ» ΜΙΑΣ ΡΕΥΣΤΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ
Είναι προφανές, ότι τα νομισματικά «παράδοξα» συνδέονται άμεσα με τα χρηματοοικονομικά δεδομένα της ευρύτερης περιοχής.
Μέχρι πρόσφατα, η βαρύτητα είχε δοθεί στον ορυκτό πλούτο των βαλκανικών χωρών και η μοιρασιά δεν έχει αφήσει κανέναν «μεγάλο παίκτη» δυσαρεστημένο.
Εδώ και λίγα χρόνια, έχουν προστεθεί τρεις παράμετροι, που βλέπουν την περιοχή των Δυτικών Βαλκανίων ως έναν ιδιότυπο «διάδρομο».
Από την μια, είναι το φυσικό αέριο που θα συνδέσει την ευρωπαϊκή ενδοχώρα με τις ασιατικές χώρες παραγωγής.
Ήδη, οι πιθανές διαδρομές του ΤΑΡ έχουν ανακοινωθεί, ενώ ένα σημαντικό τμήμα του αγωγού βρίσκεται σε φάση υλοποίησης.
Στην ίδια λογική, ο βαλκανικός οδικός και σιδηροδρομικός διάδρομος θα διευκολύνει την μεταφορά ευρωπαϊκών (κυρίως γερμανικών) προϊόντων από και προς τους μεγάλους διαμετακομιστικούς κόμβους, που έχουν άμεση διασύνδεση με σημαντικές χώρες, όπως η Κίνα -που είναι δεδομένο ότι ενδιαφέρεται κυρίως για την προώθηση των δικών της προϊόντων.
Έτσι, σήμερα στην περιοχή υπάρχουν σημαντικότατες επενδυτικές τοποθετήσεις κεφαλαίων από την Ρωσία (κυρίως σε Σερβία, Ερζεγοβίνη και Μαυροβούνιο), την Τουρκία (σε Βοσνία, Π.Γ.Δ.Μ., Κόσοβο και επιλεγμένες περιοχές της Σερβίας), την Αλβανία (σε Μαυροβούνιο, Π.Γ.Δ.Μ. και Κόσοβο), την Γερμανία (σε Βοσνία-Ερζεγοβίνη, Μαυροβούνιο και Σερβία) και τις Η.Π.Α. (παντού).
Τέλος, επί σειρά ετών, τα Βαλκάνια έχουν χρησιμοποιηθεί ως η βασική οδός διέλευσης των προσφύγων από τις χώρες της Μέσης Ανατολής, της Αφρικής και της Ασίας, προκειμένου να φτάσουν στην αναπτυγμένη Ευρώπη.
Πολλοί, ιδιαιτέρως μουσουλμάνοι, έχουν βρει καταφύγιο στο Κόσοβο, την Βοσνία-Ερζεγοβίνη και την Π.Γ.Δ.Μ., αλλά η συντριπτική πλειονότητα συνεχίζει την πορεία προς την Ευρώπη, εκμεταλλευόμενη τα προνόμια μετακίνησης που έχουν δοθεί σε αυτές τις χώρες.
Στο ενδεχόμενο σταθεροποίησης της κατάστασης, είναι πιθανό να μπορούν να δημιουργηθούν οι συνθήκες, ώστε οι πρόσφυγες να μην συνεχίζουν προς την κεντρική και βόρεια Ευρώπη, αλλά να παραμένουν στα όρια των Δυτικών Βαλκανίων.
Η «ΝΕΑ ΤΑΞΗ» ΣΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΚΑΙ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΒΟΥΛΓΑΡΙΑΣ ΣΤΟ «ΣΚΟΠΙΑΝΟ»
Θα αναρωτηθεί κάποιος «τι σχέση έχουν όλα αυτά με το θέμα της ονομασίας της Π.Γ.Δ.Μ.;».
Λογική ερώτηση, αφού ιδίως η ελληνική κοινή γνώμη έχει εκπαιδευτεί να αντιμετωπίζει το συγκεκριμένο θέμα, χωρίς να αναλογίζεται τα διεθνή δεδομένα ή την υπάρχουσα συγκυρία, αλλά ως αφορμή για κινήσεις «εσωτερικής κατανάλωσης» υπέρ ή κατά πολιτικών σχηματισμών ή προσώπων.
Φαίνεται ότι έχει φτάσει η ιδανική περίοδος για την μετάβαση στην επόμενη φάση της μετα-γιουγκοσλαβικής περιόδου των Βαλκανίων, η οποία είναι σχεδόν βέβαιο ότι -έστω, μεσοπρόθεσμα- θα καταλήξει σε μια εκ νέου χάραξη των συνόρων.
Ο μέχρι σήμερα τρόπος διαχείρισης της κατάστασης, με «περίπου κράτη» που είναι ξεκάθαρα προτεκτοράτα, δεν μπορεί να συνεχίζεται επ’άπειρον.
Η αύξηση του αριθμού των «μεγάλων παικτών», ιδίως με την προσθήκη της Κίνας και της Τουρκίας, επιβάλλει την αλλαγή των κανόνων και των όρων ανταγωνισμού, στα πεδία του ορυκτού πλούτου, της ενέργειας, της αγροτικής παραγωγής, του τουρισμού και, φυσικά, των αμυντικών εξοπλισμών.
Το Κόσοβο έχει ήδη ετοιμαστεί για να διαδραματίσει τον ρόλο του «μπαλαντέρ» στη νέα κατάσταση, την ώρα που η επιρροή του Μίλοραντ Ντόντικ στο σερβικό κομμάτι της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης (Republika Srpska) φθίνει, ενώ κάτι αντίστοιχο αρχίζει να συμβαίνει και στο Μαυροβούνιο με τον Μίλο Ντζουγκάνοβιτς.
Τέλος, στην Π.Γ.Δ.Μ. η κατάσταση έχει αρχίσει να γίνεται τόσο πιεστική, που σύντομα δεν θα μπορεί να εκτονώνεται μετά από τοπικής εμβέλειας «θερμά επεισόδια»…
Όλες οι παραπάνω χώρες έχουν στο εσωτερικό τους διαμορφωμένες και αναγνωρισμένες εθνοτικές ή και θρησκευτικές μειονότητες, με τρόπο ευδιάκριτο αν όχι διχαστικό.
Στην Βοσνία-Ερζεγοβίνη υπάρχει σαφής ενδοχώρια διάκριση, όπως και στο Κόσοβο.
Κάτι αντίστοιχο συμβαίνει και στο Μαυροβούνιο, όπου οι Αλβανοί-μουσουλμάνοι, αν και αντιστοιχούν περίπου στο 5% του συνολικού πληθυσμού της χώρας, αντιπροσωπεύουν ισχυρές μειοψηφίες ή και πλειοψηφίες στα νοτιοανατολικά και ανατολικά σύνορα με την Αλβανία και το Κόσοβο.
Σε αυτές τις χώρες, δεν θα είναι καθόλου δύσκολη η μετάβαση σε μια νέα κατάσταση με τα συγκεκριμένα τμήματα-ομοσπονδίες να ενσωματώνονται στα ενδιαφερόμενα, όμορα κράτη, προς όφελος της «σταθεροποίησης» στην ευρύτερη περιοχή.
Σε αυτή τη νέα φάση, η Π.Γ.Δ.Μ. φαίνεται ότι δεν έχει να κερδίσει τίποτα απολύτως από την εμμονή στην αναφορά του όρου «Μακεδονία» στην επίσημη ονομασία του κρατιδίου, αφού η τύχη του κρατιδίου των Σκοπίων είναι σχεδόν προδιαγεγραμμένη.
Η «μακεδονική ταυτότητα» δεν αποτελεί, πια, το σημείο αναφοράς των κατοίκων, δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως «κολλητική ουσία», η οποία είχε κατορθώσει να κρατήσει ενωμένους τους κατοίκους στα πρώτα χρόνια της ανεξαρτησίας.
Χωρίς αμφιβολία, οι Αλβανοί-μουσουλμάνοι περιμένουν την υλοποίηση της «ένωσης» με το Κόσοβο (ή την Αλβανία), ενώ οι Σέρβοι (εκτιμάται ότι ξεπερνούν το 25% του πληθυσμού) …λοξοκοιτάνε προς τον βορρά, σε ένα κράτος που διχάζεται διαρκώς, προσεγγίζοντας τα όρια της αυτοδιάλυσης.
Η μόνη πλευρά που έχει να επωφεληθεί από την αναφορά σε οτιδήποτε «μακεδονικό» είναι ξεκάθαρα η βουλγαρική -άλλωστε, για όσους τυχόν δεν θυμούνται, η Βουλγαρία ήταν η πρώτη χώρα που αναγνώρισε την Π.Γ.Δ.Μ. με την συνταγματική της ονομασία, στις 15.01.1992.
Πλέον, η Βουλγαρία είναι μέλος της Ε.Ε., με αναβαθμισμένο στρατηγικό ρόλο, λόγω της ενεργειακής σύνδεσης με την πρώην Ε.Σ.Σ.Δ. και την Τουρκία και φαίνεται ότι επιχειρεί να διαδραματίσει τον ρόλο που είχε κατοχυρώσει η Ελλάδα στα Βαλκάνια, δηλαδή της εγγυήτριας δύναμης για την σταθερότητα, την ειρήνη και την ανάπτυξη στην ευρύτερη περιοχή.
Στο πλαίσιο αυτό, έχουν αρχίσει οι τεχνικές συνομιλίες για την ένταξη της Βουλγαρίας στην Ευρωζώνη, μετά από πρωτοβουλία της βουλγαρικής κυβέρνησης και καταρχήν θετική ανταπόκριση, έστω και με επιφυλάξεις, από τις Βρυξέλλες.
Συνεπώς, η Ελλάδα μπορεί να διαπραγματεύεται με την ηγεσία της Π.Γ.Δ.Μ., αλλά ουσιαστικά έχει απέναντί της την βουλγαρική μερίδα του κρατιδίου, η οποία προσπαθεί να εκμεταλλευτεί στο ακέραιο τις συνθήκες πίεσης και την ανάγκη σταθεροποίησης -έστω και προσωρινής- στην γειτονική χώρα, προκειμένου να θεμελιώσει το δικό της «αφήγημα».
Εφόσον κατοχυρωθεί «μακεδονικό» έρεισμα, μέσω της ύπαρξης του όρου «Μακεδονία» στην τελική ονομασία του γειτονικού κρατιδίου, αναμένεται η βουλγαρική μερίδα να αναλάβει δράση και να προσαρμόσει το …αφήγημα στα μέτρα της «μεγάλης ιδέας της Βουλγαρίας».
Σε μια τέτοια περίπτωση, θα έχουν λιγοστέψει όσοι θα επιθυμούν την διατήρηση της ακεραιότητας του κράτους των Σκοπίων, άσχετα αν, φαινομενικά και προσωρινά, όλοι θα κόπτονται για την ομαλότητα στην περιοχή…
Με βάση τα παραπάνω δεδομένα, αποκτά πολύ μεγαλύτερη σημασία η στάση που θα κρατήσει η ελληνική πλευρά στις διαπραγματεύσεις, κάτι που θα επιχειρηθεί να αναλυθεί στο τρίτο και τελευταίο μέρος αυτής της συνοπτικής περιγραφής του ζητήματος
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου